Karta z historii Pomorza – 19 III 1238 – Pierwsza pisemna wzmianka o Kaszubach

W bulli papieża Grzegorza IX z 19 marca 1238 roku, związanej z nadaniami dla joannitów, przeczytamy między innymi:

„Umiłowanym synom, bliźnim i braciom Szpitala Jerozolimskiego na Morawach, śle pozdrowienie i apostolskie błogosławieństwo. (…) umiłowani w Panu synowie, wobec waszych słusznych żądań, zbiegających się z miłym przyzwoleniem, aby dom w Starogrodzie wraz z właściwymi przyległościami, właśnie wam przez Bogusława sławnej pamięci, władcę Kaszub [duce Cassubie], i przez Bogusława – jego syna – oraz przez ich następców dany, dalej należał do was. Poprzez pobożną i troskliwą wolność zezwalam. (…) Wam i za waszym pośrednictwem Szpitalowi waszemu przez powagę apostolską zapewniamy i potwierdzamy to poprzez pieczęć obecnego pisma”.

Tym sposobem w XIII wieku po raz pierwszy w historii nazwa Kaszuby pojawiła się w źródłach pisanych. U schyłku zaś tego samego stulecia zetkniemy się z próbami wyjaśniania etymologii słowa Kaszubi. Jak podaje anonimowa „Kronika wielkopolska”: „Jest pewien szczep słowiański, zwany Kaszubami; i ci nazwani zostali tak od długości i szerokości szat, które musieli fałdować z powodu ich szerokości i długości. Albowiem w słowiańskim fałda lub zmarszczka na szatach nazywa się „huba”, stąd nazwa Kaszubów wyjaśnia się: »kasaj huby« (to jest fałduj). Znaczna ich część przebywa nad Morzem Północnym”. Nie jest to oczywiście jedyna interpretacja nazewnicza, niemniej wiek XIII to zwrócenie baczniejszej uwagi historiografii na lud żyjący po obu stronach Odry.

Kiedy przestała funkcjonować już nazwa Wieleci, a na części ich dawnych ziem rozpościerało się Księstwo Zachodniopomorskie, w kontekście zasięgu tego nadbałtyckiego tworu państwowego – jak głosił Gerard Labuda – pojawiła się nazwa Kaszuby (nazwa kraju) i Kaszubi, będący niejako ludem tożsamym etnicznie i kulturowo z dawnymi (wcześniejszymi) Pomorzanami. Kaszubi jednak w XIII stuleciu utraciwszy własną państwowość przestali być gospodarzami tej ziemi, z kolei pojęcie Pomorzan w toku rozwoju procesów historycznych nabrało już znaczenia wielonarodowościowego.

Państwo Gryfitów, jak dodawał historyk, „składało się z dwu wyodrębnionych części – przedodrzańskiej zachodniej, którą konsekwentnie należy nazywać kaszubską oraz z zachodniej zaodrzańskiej, którą zgodnie z dziedzictwem przeszłości trzeba określić wielecką, względnie lucicką”. Nazwa etniczna Kaszubi i nazwa antropogeograficzna Kaszuby pojawiają się dopiero w pierwszej połowie XIII wieku. Nią też „posługują się odtąd książęta zachodniej połaci Pomorza, natomiast w połaci wschodniej, nadwiślańskiej utrzymuje się przez cały czas, aż do wymarcia miejscowej dynastii, w tytule nazwa: Pomorza i Pomorzan. W użyciu nadal jest to określenie najogólniejsze dla całego Pomorza, natomiast dla całej strefy nadbałtyckiej: Slavia-Słowiańszczyzna i Niem.: Wenden/Slavi-Słowianie”.

Od połowy wieku XIII tytułu kaszubskiego używają następcy Bogusława II (dux Pomeranorum), wymienionego wraz z ojcem w rzeczonej bulli. Pierwszym znanym przypadkiem jest tytulatura jego syna – Barnima I (ur. ok. 1210, zm. 1278). Barnim tytułował się księciem Słowian i Kaszub (dux Slavorum et Cassubie). Inny przedstawiciel Gryfitów, Barnim III (ur. ok. 1300, zm. 1368), określał siebie księciem Kaszubów (dux Cassuborum). Gryfici, aż do wymarcia w XVII wieku, stale w swej tytulaturze powracali do określeń takich jak książę Kaszub lub książę Kaszubów.

Rys. Pergaminowa bulla Grzegorza IX